بحران پاندمیک ویروس کرونا و اپیدمی هراس بررسی تأثیر ویروس کرونا بر امنیت روانی جامعه و نقش سازمان‌های بین‌المللی

امروزه علاوه‌بر چالش‌ها و تغییرات زیست‌محیطی مانند آلودگی آب وهوا، آلودگی‌های صوتی، آلودگی خاک با نسل جدیدی از آلودگی مواجه هستیم که انسان، تعاملات انسانی و محیط پیرامون آن را در معرض تهدید قرار داده‌است. اکنون بسیاری از کشورها، درگیر آلودگی هستند که در قامت موجودات ریز بیماری‌زا خود را نمایان نموده‌است که می‌توان بازنمود آن را در طول تاریخ مشاهده نمود که انواع موجودات ریز میکروسکوپی عامل بیماری‌های اپیدمی در تاریخ حیات جهان بودند. نقش بیماری‌های واگیردار در طول تاریخ بشر سیر تحولی و جهش تکاملی را پشت سر گذاشته‌است و این نقش به اندازه عوامل اقتصادی و نظامی حائز اهمیت است.

در ماه‌های اخیر با ورود ویروس نوپدید و باز پدید کرونا درکشورهای مختلف، جهان با دامنه بحران تازه‌ای مواجه شده که امنیت انسانی، اجتماعی، اقتصادی کشورها را با تهدید و آسیب‌پذیری مواجه نموده‌ است. شکل گرفتن تهدیدات امنیتی در قالب بیماری‌های نوپدید، کوتاه شدن فواصل جغرافیای به دلیل سرعت انتقال بین‌المللی انسان و کالای تجارتی، تغییر در شیوه‌های تولید کالاهای کشاورزی، تغییر در شیوه زندگی انسان و عادات غذایی و تغییرات اکولوژیکی را باید از عوامل بسیار مؤثر در ایجاد بیماری‌های نوپدید محسوب نمود.

امروزه با گسترش جمعیت و افزایش زندگی شهرنشینی و مهاجرت‌ها، درهم آمیختگی انسان‌ها با محیط شهرنشینی فضای بیشتری برای ابتلای تعداد بسیاری از انسان‌ها فراهم آمده‌ است. چرخه بقای ویروس از فردی به فرد دیگر ادامه می‌یابد و ازدیاد شبکه‌ای از قدرت ویروس در سراسر جهان با عبور از مرزها توسط ناقلین ایجاد می‌شود. چرخه بقای بسیاری از بیماری‌های عفونی به صورت مستقیم و غیر مستقیم از طریق تغییرات زیست‌محیطی می‌تواند بر زمان و شدت شیوع بیماری تأثیر بگذارد.

هجوم شهروندان به داروخانه‌ها و مراکز پخش کالاهای بهداشتی برای خرید لوازم بهداشتی، پاسخی طبیعی به از دست دادن کنترل روانی است.

در بین عوامل بیماری‌زا، ویروس کرونا بیش از همه دچار تحول و تغییر شده و بیماری‌های نوپدید مشترک بین حیوان و انسان ایجاد می‌کنند. آن‌ها خانواده بزرگی از ویروس‌ها هستند که بیماری‌های مختلفی را ایجاد می‌کنند و دارای RNA تک رشته‌ای بوده و عامل بسیاری از عفونت‌های دستگاه تنفسی می‌باشند. ویروس کرونا و عفونت‌های مشابه آن در خوک، گاو، گربه، سگ، خفاش، خرگوش، راسو و تعداد زیادی از حیوانات وحشی توصیف شده‌است. قدرت بقای ویروس در محیط خارج از بدن انسان و انتقال آن در اثر تماس فرد به فرد و تماس با اشیا و محیط آلوده باعث سرعت بسیار زیاد انتشار آن در سراسر دنیا می‌شود.

خصوصیت اغلب ویروس‌ها ثابت نمی‌ماند آن‌ها در شرایط معین توانایی زیادی برای تحول ژنتیکی و ایجاد نمونه‌های جدید با خصوصیت تازه دارند که می‌توانند با کسب خصوصیات آنتی ژنتیک به خوبی از سد مصونیت بدن انسان عبور کنند و در مقابل در مان و دارو مقاومت پیدا کنند. انتقال ویروس از طریق حیوانات وحشی به انسان در دسامبر ۲۰۱۹ از شهر ووهان چین در بازار غذاهای دریای، مکانی که حیوانات وحشی به فروش می‌رسید و انتقال ویروس از طریق حیوانات وحشی به انسان توسط ویروسی با نام کووید ۱۹ یا تاج خورشید که از خانواده کروناویروس‌ها است و خواهرخوانده سارس نامیده می‌شود صورت گرفته‌است. به‌طور کلی کروناویروس‌ها در انسان یک بیماری تنفسی خفیف با علائم شبیه سرماخوردگی ایجاد می‌کنند؛ ولی توانایی ایجاد بیماری شدید تنفسی و حتی کشنده را دارند. در میان عوامل مختلف که اهمیت بیماری‌های مشترک را نشان می‌دهد، نوپدیدی و باز پدیدی بیماری‌های مشترک اهمیت ویژه‌ای دارند.

اعلام وضعیت اضطراری از سوی سازمان بهداشت جهانی به این معناست که ویروس کرونا اکنون فراتر از مرزهای چین به یک اپیدمی جهانی تبدیل گردیده و مهار آن مستلزم مداخلات متناسبی در عوامل محیطی شامل تشخیص، پیشگیری و کنترل است که همکاری‌های همه‌جانبه در سطح ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی در تخصص‌های چندگانه را طلب می‌کند. در حال حاضر ظهور پدیده اپیدمی بیماری نوپدید و پاندمی شدن آن در جهان علاوه‌بر تهدید بر سلامت جسمی انسان، سلامت روانی ‌وی را دچار اختلالات هراس و اضطراب کرده‌است؛ به‌عبارت‌دیگر یکی از آسیب‌ها و نتایج ناگوار اپیدمی واکنش ناشی از استرس است.

هم‌زمان با افزایش سطح هشدار کشورها، هراس عمومی نیز افزایش چشم‌گیری گرفته است. موج هراس ناشی از گسترش سریع جهانی کرونا یک پدیده روانشناختی استرس‌زا جمعی و جهانی را ایجاد نموده که حاوی معانی بین اذهانی مشترکی است به نام هراس جمعی که صرف نظر از فرهنگ‌ها و مرزهای ملی این بیماری به سرعت منجر به نگرانی جامعه جهانی گردیده و تعاملات بین اذهانی کنش‌گران در معنای هراس و اضطراب به یکدیگر پیوند خورده‌اند.

بحران روانی، مشخصه دیگر ویروس کرونا است؛ هراس یک حالت روانی تعریف می‌شود که به‌مرور و با شرطی شدن در برابر محرک تهدید آمیز حاصل می‌شود.

از جمله عوامل هراس آلود اخبار ضدونقیض و پخش شایعات از طریق شبکه‌های اجتماعی، احتکار ماسک‌های صورت، گران شدن برخی از اقلام مواد غذایی، طغیان ناگهانی خرید کالاهای بهداشتی وکمیابی آن‌ها، عدم اعتماد به نظام بهداشتی کشورها توسط شهروندان، این امر امنیت اجتماعی و روانی جامعه را کم‌رنگ می‌کند به‌عبارت‌دیگر تمرکز بر روی خرید کالاها یک واکنش رفتاری به احساس استرس و عدم اطمینان است و هراس ایجاد شده دوراندیشی غیرمنطقی بودن را نشانه گرفته‌است.

مصرف‌کنندگان در رابطه با حل مسئله، کالاهای را خریداری می‌کنند که ممکن است در آن‌ها حس کنترل بر شرایط را تقویت کند زیرا احساس کنترل کمتر نسبت به محیط خود باعث افزایش استرس می‌گردد. هراس یک حالت روانی است که به مرور با شرطی شدن در برابر محرک تهدید‌آمیز حاصل می‌شود و جامعه با اختلال اضطرابی، وسواس فکری مواجه می‌سازد. سرعت هجوم شهروندان به داروخانه‌ها و مراکز پخش کالاهای بهداشتی برای خرید لوازم بهداشتی یک پاسخ طبیعی رفتاری به از دست دادن کنترل روانی است. تمرکز برروی خرید کالاهای یک واکنش رفتاری به احساس استرس و عدم اطمینان است. مصرف‌کنندگان در رابطه با حل مسئله کالاهای را خریداری می‌کنند که ممکن است در آن‌ها حس کنترل را تقویت کند و این اولویت به دلیل ارتباط محصولات با حل مسئله یا توانایی آن‌ها برای کمک به مدیریت یک مشکل است و احساس کنترل کمتر نسبت به محیط خود باعث افزایش استرس می‌گردد. هراس یک حالت روانی است که به مرور با شرطی شدن در برابر محرک تهدید آمیز حاصل می‌شود.

در همین‌باره بیشتر بخوانید:

• ویروس کرونا و مدیریت بحران
• کرونا در میانه واقع‌گرایی و آرمان‌گرایی
• کرونا و آشفتگی اقتصاد بین‌المللی
• بحران کرونا، جنگی نابرابر که نیاز به هوشمندی دارد

بسیاری از فعالیت‌های افراد در شرایط اپیدمی محدود گشته و این وضعیت فرد را دچار اضطراب، خشم، افسردگی، سردرگمی می‌کند؛ بحران روانی مشخصه دیگر ویروس کرونا است. حوادث ناگواری که اذهان جمعی شهروندان را در خود فرو می‌برد بسیار تکان دهنده است زیرا آن‌ها این احساس را که زندگی زیبا و تا حد معقولی ایمن می‌باشد را تحت تأثیر قرار داده. ترس‌های جمعی شامل جنگ، بلایای طبیعی، بیماری‌های واگیر دار و اکنون در سال ۲۰۲۰ جهان در اپیدمی ترس فرورفته است. تمامی این استرس‌ها در بخشی از مغز با نام آمیگدال یا بادامه که نقش اصلی در درک احساسات و ایجاد پاسخ و مسئول تظاهرات هیجانی است ذخیره می‌شود و تکرار هرروزه‌ی ادراک تهدید ناشی از تلاطم محیط تنش‌زا پیرامونی آمیگدال را فعال‌تر و باعث ترشح هورمون‌های استرس‌زا در بدن می‌گردد که نتیجه آن کاهش سیستم ایمنی بدن است و بر کاهش کیفیت زندگی می‌افزاید؛ در این شرایط برخی از افراد دچار اختلال پانیک یا حمله هراس شده همراه با خود بیمار پنداری افراد مبتلا تحت تأثیر واکنش‌های جسمی مانند حالت تهوع، تنگی نفس وفشار بر قفسه سینه قرار می‌گیرند.
حکومت‌های کمتر توسعه ‌افته و کم‌درآمد با سیستم بهداشتی ضعیف افزون بر ناتوانی در کنترل اپیدمی در سطح کشورشان از آسیب‌های روانی نیز مصون نیستند و سطح رشد در این کشورها در پی شیوع اپیدمی آهنگی به مراتب کندتر از گذشته خواهد گرفت.

برآمد سخن

بیماری‌های واگیردار در گروه تهدیدات نرم‌افزاری قرار می‌گیرند که افزون‌بر صدمات اقتصاد داخلی کشورها بر اقتصاد جهانی نیز ضربه می‌زنند. در شرایط بحران ویروس کرونا، ورود و نقش پررنگ سازمان بهداشت جهانی در جهت همکاری گامی مؤثر برای وابستگی متقابل کشورها در جهت صلح و امنیت تلقی می‌گردد. با افزایش مشارکت‌های مالی کشورها و تقویت عملکردها و ترویج امنیت بهداشتی به عنوان حرکت کشورها از مرحله خودیاری به مرحله‌ی همکاری و وابستگی متقابل را ضرورت بخشیده‌است.

از جنبه بین‌المللی:

نخست: بحران ویروس کرونا، آسیب‌پذیری سیستم‌های بهداشتی و اهمیت آمادگی کشورها را در شرایط بحرانی و وابستگی متقابل نظام بهداشتی بین‌المللی نشان می‌دهد. بر همین اساس سرعت عمل کشورها و سازمان‌های بین‌المللی در جلوگیری از انتقال فرد به فرد در ویروس منجر به خاموشی همه‌گیری می‌شود. بنابراین اولین جنبه مبارزه با عفونت‌ها معمولاً پیشگیری وکنترل اپیدمی است و تصمیم‌گیری سریع سازمان بهداشت جهانی و سازمان‌های مدیریت بحران و استفاده کشورها از توصیه‌های بین‌المللی.

دوم: سازمان‌های ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی برای بهینه‌سازی منابع بهداشتی، دارویی و تولید واکسن همکاری گسترده‌ای داشته باشند.

در سطح ملی هماهنگی سازمان‌های مختلف دولتی و غیردولتی مورد نیاز است. سازگاری رفتاری انسان و خودمدیریتی در راستای کاهش استرس و سلامت روانی در مدت زمان قرنطینه و نیز توجه آگاهانه به نحوه تغذیه و بهداشت فردی و عمومی از بایسته‌هاست.

باید توجه داشت که بحران ویروس کرونا به‌شدت بر زنجیره عرضه و تقاضای تجهیزات بهداشتی و درمانی داخلی تأثیرگذار است. بنابراین تدابیر محافظتی می‌بایست اندیشیده شوند ازجمله قرنطینه شهرهای آلوده، توجه به تمام طبقات جامعه و کاهش نابرابری اجتماعی، استراتژی تشخیص، پیشگیری و کنترل، توزیع مواد غذایی با قیمت مناسب، توزیع ملزومات بهداشتی، قرنطینه داوطلبانه و آگاهانه شهروندان یا قرنطینه اجباری شهرها به دلیل عدم تمایل و ناآگاهی برخی از شهروندان.

می‌بایست توجه شود که کنترل در ورودی فرودگاها بی‌اثر است؛ چرا که میزبانِ ناقل در دوره کمون بیماری، علائمی ندارد. جزیره‌ای شدن کشورهای درگیر و بسته شدن مرزها، تعلیق ارتباطات هوایی، پوشیدن ماسک‌های جراحی، عدم استفاده از مواد غذایی تراریخته و استعمال دخانیات به دلیل آسیب به سیستم تنفسی در شرایط فعلی.

…

منابع مورد استفاده در این یادداشت:

۱. صباغیان ، حسین، (۱۳۸۴)، مروری بر بیماری‌های مشترک نو پدید و باز پدید، مجله تخصصی اپیدمولوژی ایران، دوره اول، شماره ۳ و ۴.
۲. رحیمی، غلام‌رضا، (۱۳۸۹)، سازمان بهداشت جهانی، مجله دانشکده پیراپزشکی ارتش جمهوری اسلامی ایران، سال پنجم ،شماره نخست.
۳. زیتلن، ایروینگ (۱۳۷۵) ساجدی، مریم، جهان بین‌الاذهانی زندگی روزمره، فصلنامه فرهنگ.
۴. عزیزی، مریم، براتی، محمد (۱۳۹۳)، مروری بر اختلالات اضطرابی و اقدامات پرستاری آن، مجله دانشکده پیراپزشکی ارتش جمهوری اسلامی ایران ،سال نهم ،شماره نخست.
۵.ذریه زهرا، سید جلیل، ظریف منش، طیبه، اورعی، فرشته (۱۳۹۲) نخستین کنفرانس ملی راهکارهای دستیابی به توسعه پایدار در بخش های کشاورزی، منابع طبیعی و محیط زیست.

6. Kramer Alexander ,Kretzschmar Mirjam ,Krickeberg Klaus (2010) Modern Infectious Disease Epidemiology Concepts ,Methods .Mathematical Models ,AND Public Health ,Verlag New York.
7. L.Barreto Mauricio ,Hage Camo Eduardo ,Gloria Teixeira Maria ,(2006) Infectious Diseases E pidemology, community Health.
8. +   9. +
…

پی‌نوشت: این یادداشت نخستین‌بار در وب‌سایت مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری منتشر شده و  به خواست نویسنده مربوطه در وب‌سایت «سیاست و فرهنگ» بازنشر شده است.