از ابهام آمیزترین واژه‌ها در روابط بین‌الملل واژه امنیت است. امنیت در مفهوم کلی احساسی است که در تقابل با ترس قرار دارد به عبارت دیگر ناامنی به معنای هراس از دست دادن ارزش‌های حیاتی است. در تعریفی موجز، بحران به وضعیتی اطلاق می‌شود که امنیت را به خطر اندازد و از این رو بحرانی امنیتی در نظر گرفته می‌شود که ارزش‌های حیاتی یک جامعه هدف یا دولت را با تهدید نابودی مواجه سازد. در خصوص امنیت می توان سطوح تحلیل: امنیت بین‌الملل، امنیت منطقه‌ای و امنیت ملی یا امنیت انسانی را برشمرد.
امنیت در نظام دوقطبی، در چارچوب موضوع امنیت ملی، مورد توجه محققان روابط بین‌الملل قرار داشته است. امنیت ملی در ادبیات این دوره، بیشتر مبتنی بر امنیت دولت‌ها و پیرامون تقویت قوای نظامی آنان بود. به عبارت دیگرْ در دیدگاه واقع‌گرایانه مسلط در دوران نظام دو قطبی، امنیت بر حسب میزان تهدیدات نسبت به حاکمیت و مرزهای سرزمینی دولت‌ها تعریف میشد و در مجموع مسأله اصلي دولت‌ها را هراس از تهدیدات خارجی و تامین امنیت مرزها با افزایش توان نظامی و برپایه اصل خودیاری در جهان آنارشیک نظام بین‌الملل تشکیل می‌داد و امنیت شهروندان تنها در امنیت فیزیکی کشور و مرزها خلاصه می شد.
بروز معضلات امنیتی پس از جنگ جهانی دوم مانند تشدید جنگ‌های داخلی (به‌ویژه پس از نظام دوقطبی)، توجه به تشدید معضلات زیست محیطی ناشی از توسعه ناپایدار (با ظهور و گسترش جنبش‌های زیست محیطی ابتدا از جهان غرب و سپس گسترش آن‌ها به جهان سوم از دهه ۱۹۶۹ به بعد) و رشد آگاهی‌های فردی نسبت به حقوق بشر و مطالبه حقوق شهروندی از دولت‌ها و توجه جامعه جهانی به حقوق محیط زیست از دهه 1970، موجب شد تا تفسیر سنتی از امنیت موسع گردد؛ زیرا مفهوم سنتي و محدود امنيت، دیگر نمی‌توانست اساسي‌ترين نیازها و حقوق شهروندان (حفظ امنیت) را مورد توجه قرار داده و پاسخگوی نیازهای امنیتی جوامع باشد.
کوفی عنان دبیرکل اسبق سازمان ملل متحد در گزارش هزاره و توسعه انسانی در سال 2000 بر اهميت مفهوم امنيت انساني تأكيد و امنيت انساني را در كانون و محور بحث‌های جاری در رابطه با امنيت قرار داد او با استناد به بحران‌ها و معضلات امنیتی در دهه‌های گذشته از درک جدیدی از مفهوم امنیت سخن گفت که نقطه تمركزش بر تهديدات نسبت به فرد انسانی و نه دولت قرار دارد. مجموعه این وقایع، ظهور پارادایم امنیت انسانی در روابط بین الملل به شمار می‌آیند.
امنیت انسانی، ابعاد چالش‌های نوین تهدید علیه امنیت انسان‌ها را شامل می‌شود. چالش‌هایی که از سوی تقویت بودجه نظامی قابل رفع نیستند؛ به عبارت دیگر تقویت بودجه نظامی که در ديدگاه سنتي امنيت، اولویت منافع ملی را تشکیل می‌دهد دیگر ابزار مناسبی برای محافظت شهروندان در مقابل ناامنی‌های گسترده‌ای مانند تامین غذا، سرپناه، اشتغال، بهداشت و کنترل بیماری‌ها، خطرات و بلایای طبیعی و زیست محیطی به شمار نمی‌آید. امنیت انسانی در نقطه مقابل امنیت سنتی قرار ندارد بلکه تفسیری موسع از امنیت را مطابق نیازهای روز جوامع بشری ارائه می‌دهد. امنيت انساني به معنای امنيت افراد شامل سلامت و رفاه اقتصادی واجتماعي‌شان با تاکید بر احترام به حيثيت و کرامت انسانی و حمايت ازحقوق بشر و آزادی‌های اساسي انسان‌ها است.
طی دهه‌های اخیر اقدامات دولت‌ها در توسعه ناپایدار و عدم حمایت کافی در حفاظت از محیط زیست و منابع حیاتی، مانند آب‌وهوا و خاک و در مجموع بحران مدیریت در مدیریت بحران‌های زیست محیطی و حمایت از محیط زیست، صدمات جبران ناپذیری را در ابعاد جهانی منطقه‌ای و ملی وارد کرده است که اثرات و نتایج آن‌ها در معضلات زیست محیطی ناشی از گرمایش کره زمین و تغییرات اقلیمی مانند آلودگی هوا قابل مشاهده است. از آنجا که با وخیم‌تر شدن شرایط و تشدید عوارض بحران‌های یاد شده سلامت و حیات شهروندان با خطرات جدی مواجه می‌شوند. تشدید بحران‌های زیست محیطی مانند آلودگی هوا چالش‌های امنیتی پیچیده‌ای را پیش روی دولت‌های منطقه در تامین امنیت انسانی شهروندان قرار داده است.
بحران آلودگی هوا که در سال‌های اخیر، بیشتر شهرها و استان‌های کشور را آلوده ساخته یکی از جدی‌ترین پیامدهای تخریب وسیع محیط زیست در کشور و کل منطقه است. پدیده ای که از آن به عنوان کلی آلودگی هوا یاد می شود بطور کلی دو منشا دارد:
1- گرد و غبار ناشی از پدیده فرسایش خاک و جریان‌های هوای فصلی در منطقه که عموما از بیابان‌های جنوب و غرب کشور و نیز کشورهای همسایه مانند عراق و عربستان نشات می‌گیرند و علاوه بر شهرهای هم‌جوار بسیاری از استان‌های کشور را نیز آلوده می‌سازند و
2-افزایش آلاینده‌های جوی شامل ذرات معلق ناشی از سوخت‌های فسیلی و آلودگی های صنایع ناپایدار از جمله صنایع نفت و گاز، پتروشیمی، نیروگاه‌های تولید برق همچنین بخش عمده‌ای ناشی از تردد خودروهای فرسوده است. آلودگی هوای موجود در شهرهای بزرگ ایران مانند تهران، اهواز، تبریز، اصفهان و … به تناوب از هر دو نوع یاد شده هستند. بنا بر آمارهای رسمی، شاخص کیفیت هوای تهران طی روزهای متمادی در زمستان امسال بالاتر از 150 و در برخی روزهای آذر ماه سال جاری به عدد 170 رسیده است.۱ این در حالی است که عدد بالای 150 برای همه گروه‌های جمعیتی ناسالم به‌شمار می رود. با وجودی که آمار دقیقی از تعداد افرادی که در اثر آلودگی هوا به بیماری دچار می شوند وجود ندارد.
بنا بر اعلام رسمی سخنگوی اورژانس کشور تنها از سوم تا هشتم آذر ماه سال جاری دوازده هزار و هشتصد و سی و هشت نفر بر اثر افزایش غلظت آلایندگی هوا به مراکز بیمارستانی مراجعه کرده اند.۲
برخی خبرگزاری‌های داخلی به نقل از وزارت بهداشت آمار تلفات ناشی از آلودگی هوا در سال 1395 را بیش از 4800 نفر اعلام کرده اند.۳ نخستین نتایج سیاهه انتشار آلایندگی شهر تهران برای سال مبنای 1396 نشان می دهدکه نسبت به سال 92 ترکیبات آلی فرار (VOCs) هشت درصد، اکسیدهای نیتروژن (NOx) هجده درصد، ذرات معلق(PM) بیست‌ویک درصد افزایش داشته که به مفهوم آسیب‌های جدی به سلامت و سیستم‌های حیاتی شهروندان است. شرکت کنترل کیفیت هوای تهران وابسته به شهرداری تهران سهم منابع آلاینده در انتشار گازها و ذرات معلق در شهر تهران و سهم خودروها در انتشار سالانه گازها و ذرات معلق در شهر تهران را به شرح ذیل اعلام می دارد:۴
امروزه وابستگی متقابل و غیر قابل تفکیک محیط زیست با جنبه‌های مختلف جسمی و روانی حیات انسان‌ها غیر قابل انکار است بنابراین مشکلات زیست محیطی که حیات انسان‌ها را به خطر می‌اندازند؛ از جمله آلودگی شدید هوا می تواند در دسته بحران‌های امنیتی طبقه بندی شود.
بدون شک صرف نظر از منشاء آلودگی هوا، صدمات بیشمار این معضل بر سلامت جسمی شهروندان به‌ویژه گروه‌های آسیب‌پذیر مانند کودکان و سالمندان و زنان از یک سو و تاثیر بر افزایش بیماری‌هایی چون افسردگی و اعتیاد و … و لطمات جبران ناپذیری که بر حیات جمعیت و سرمایه انسانی کشور بر جای می‌گذارند، غیر قابل انکار و هشدار بر انگیز است. آلودگی هوا همچنین فعالیت‌های اقتصادی را در مناطق درگیر و به تبع آن کل اقتصاد کشور تحت تاثیر قرار می‌دهد و با کاهش فعالیت‌های اقتصادی و افزایش بیکاری، علاوه بر هزینه‌های اقتصادی هزینه‌های اجتماعی بسیاری را برای دولت‌ها به همراه دارد.
از آنجا که در تعریف کلاسیک بحران امنیتی به بحرانی اطلاق می‌شود که حیات انسان‌ها را به خطر می‌اندازد لذا بحران آلودگی هوای موجود در منطقه به ویژه کشور ایران را می‌توان در دسته بحران‌های امنیتی دسته‌بندی نمود. عدم توجه کافی دولت‌ها به علل و عوامل و ریشه‌های بحران آلودگی هوا، و تعلل در پاسخ جدی به بحران یاد شده می‌تواند در نهایت به انواع بحران‌های درهم‌تنیده اجتماعی، اقتصادی و بهداشتی منجر شده و چالش جدی را در میزان کارآمدی و مشروعیت دولت‌ها در داخل به دنبال داشته باشد. ازسوی دیگر از آنجا که محیط زیست فاقد مرزبندی سیاسی است، بحران‌های زیست محیطی مانند آلودگی هوا می تواند به افزایش پتانسیل درگیری و منازعه در منطقه منجر شود.
از این رو لزوم توجه ویژه به بحران‌های زیست محیطی مانند بحران آلودگی هوا و تخصیص بودجه لازم و کافی برای راه حل‌های کوتاه‌مدت، به همراه توجه ویژه به سیاست‌گذاری‌های کلان و تخصیص سهم بودجه کافی و لازم برای حمایت از محیط زیست کشور، به مثابه نیازی امنیتی شایسته توجه بیشتر سیاست‌گذاران است. همچنین دیپلماسی فعال و گسترش زمینه‌های همکاری زیست محیطی با کشورهای همسایه از مهم‌ترین وظایف دولت برای حل بحران‌های زیست محیطی است که لازمه آن توجه ویژه و نگاه واقع‌بینانه به معضلات زیست محیطی به عنوان بحران‌های امنیتی حتی مهم‌تر از تهدیدات نظامی خارجی برای دولت‌ها است.
…
- https://airnow.tehran.ir/
- www.irna.ir/news/83574514
- https://www.tasnimnews.com/fa/news/1396/08/01/1553993
- http://air.tehran.ir/default.aspx?tabid=121&ArticleId=710
بسیار عالی بود. کمبود نگاهی این چنینی به مقوله آلودگی زیست‌محیطی همواره در مطالعات و سیاست‌گذاری کلان کشورمون مشاهده شده